PM Kisan Scheme; भारतीय अर्थव्यवस्थेत शेती हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. देशातील जवळपास निम्मे लोकसंख्या प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षपणे शेतीवर अवलंबून आहे. परंतु, अनिश्चित हवामान, वाढलेली खर्च, बाजारपेठेतील उतार-चढाव आणि कर्जबाजारीपणा यांमुळे शेतकरी वर्गाची स्थिती फारच बिकट झाली आहे. अशा परिस्थितीत देशातील शेतकऱ्यांना आर्थिक मदत करण्यासाठी केंद्र सरकारने फेब्रुवारी 2019 मध्ये “पंतप्रधान किसान सन्मान निधी योजना” (PM Kisan Samman Nidhi Yojana) ही महत्त्वाकांक्षी योजना सुरू केली.
पीएम किसान योजनेची सुरुवात आणि उद्दिष्टे;
पंतप्रधान किसान सन्मान निधी योजना ही केंद्र सरकारची एक महत्त्वकांक्षी योजना असून ती 1 डिसेंबर 2018 पासून कार्यान्वित झाली. या योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे देशातील लहान आणि सीमांत शेतकऱ्यांना आर्थिक मदत पुरवणे. सुरुवातीला, ही योजना फक्त 2 हेक्टरपर्यंत (5 एकर) जमीन असलेल्या शेतकऱ्यांसाठी होती, परंतु नंतर ती सर्व शेतकऱ्यांसाठी विस्तारित करण्यात आली.
या योजनेमागील प्रमुख उद्दिष्टे पुढीलप्रमाणे आहेत:
- शेतकऱ्यांना त्यांच्या दैनंदिन गरजा भागवण्यासाठी आर्थिक सहाय्य पुरवणे.
- शेतीसाठी आवश्यक असलेली बियाणे, खते, कीटकनाशके यांसारख्या निविष्ठा खरेदी करण्यासाठी मदत करणे.
- शेतकऱ्यांना कर्जाच्या जाळ्यातून बाहेर काढण्यास मदत करणे.
- शेतीच्या आधुनिकीकरणासाठी प्रोत्साहन देणे.
- शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवून त्यांचे जीवनमान उंचावणे.
पीएम किसान योजनेचे स्वरूप आणि लाभ;
पंतप्रधान किसान सन्मान निधी योजनेंतर्गत, केंद्र सरकार पात्र शेतकऱ्यांना वार्षिक 6,000 रुपये देते. ही रक्कम तीन समान हप्त्यांमध्ये, प्रत्येकी 2,000 रुपये, लाभार्थ्यांच्या बँक खात्यांमध्ये थेट हस्तांतरित केली जाते. हे हप्ते सामान्यतः एप्रिल-जुलै, अॉगस्ट-नोव्हेंबर आणि डिसेंबर-मार्च या कालावधीत दिले जातात.
या योजनेचा सर्वात महत्त्वाचा फायदा म्हणजे पैसे थेट लाभार्थी शेतकऱ्याच्या बँक खात्यात जमा होतात, ज्यामुळे मध्यस्थांची गरज राहत नाही आणि भ्रष्टाचाराला आळा बसतो. या योजनेचा दुसरा महत्त्वाचा फायदा म्हणजे शेतकऱ्यांना नियमितपणे आर्थिक मदत मिळत राहिल्याने, त्यांना त्यांच्या दैनंदिन आणि शेती विषयक खर्चासाठी सावकाराकडून कर्ज घेण्याची गरज पडत नाही.
पीएम किसान योजनेची सद्यस्थिती;
सुरुवातीला या योजनेचा लाभ अंदाजे 9.60 कोटी शेतकऱ्यांना मिळत होता, परंतु आता ही संख्या वाढून 9.80 कोटीवर पोहोचली आहे. अलीकडेच, शेतकऱ्यांना पंतप्रधान किसान सन्मान निधी योजनेचा 19 वा हप्ता मिळाला आहे. सरकारी आकडेवारीनुसार, या योजनेच्या 19 हप्त्यांद्वारे आतापर्यंत शेतकऱ्यांना एकूण 3.68 लाख कोटी रुपये वितरित करण्यात आले आहेत.
भागलपूर येथे नुकत्याच झालेल्या कार्यक्रमात पीएम किसान सन्मान निधी योजनेच्या सहाव्या वर्धापन दिनाचा समारंभ साजरा करण्यात आला. या कार्यक्रमात योजनेच्या यशाचा आढावा घेण्यात आला आणि योजनेला अधिक प्रभावी बनवण्यासाठी चर्चा करण्यात आली.
पीएम किसान योजनेची पात्रता
या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी पुढील निकष पूर्ण करणे आवश्यक आहे:
- अर्जदार भारतीय नागरिक असावा.
- अर्जदाराकडे शेतीयोग्य जमीन असावी (कमाल 5 एकरपर्यंत).
- कुटुंबातील एकापेक्षा जास्त सदस्य शेतकरी असल्यास, प्रत्येकाला स्वतंत्र लाभ मिळू शकतो.
पीएम किसान योजनेसाठी अपात्र व्यक्ती
खालील व्यक्ती या योजनेसाठी अपात्र आहेत:
- ज्या व्यक्तींच्या नावावर जमीन नाही आणि जे शेतीचे काम बटाईने करतात.
- कोणत्याही संस्था, कंपनी, ट्रस्ट किंवा संघटनेच्या नावावर असलेल्या जमिनीचे मालक.
- संवैधानिक पदे धारण करणारे व्यक्ती.
- निवृत्त सरकारी कर्मचारी जे मासिक 10,000 रुपयांपेक्षा जास्त पेन्शन घेतात.
- आयकर भरणारे व्यक्ती.
पीएम किसान योजनेसाठी नोंदणी प्रक्रिया
या योजनेत नोंदणी करण्यासाठी शेतकऱ्यांना पुढील पद्धती अवलंबवावी लागते:
- शेतकऱ्यांना सर्वप्रथम त्यांच्या स्थानिक ग्रामपंचायत कार्यालयात जाऊन अर्ज भरावा लागतो.
- आवश्यक कागदपत्रे (जमीन रेकॉर्ड, आधार कार्ड, बँक पासबुक इत्यादी) सादर करावी लागतात.
- ग्रामपंचायत कार्यालयाकडून अर्ज प्रमाणित केला जातो आणि तो तहसीलदार कार्यालयाकडे पाठवला जातो.
- तहसीलदार कार्यालयाकडून अर्ज मंजूर झाल्यावर, शेतकऱ्याला एक पीएम किसान आयडी प्राप्त होते.
- नोंदणी झाल्यावर, शेतकऱ्याला त्याच्या बँक खात्यामध्ये नियमित हप्ते मिळू लागतात.
शेतकरी पीएम किसान पोर्टलवर ऑनलाइन नोंदणीही करू शकतात. यासाठी त्यांना pmkisan.gov.in या संकेतस्थळाला भेट द्यावी लागते आणि “Farmer’s Corner” विभागात जाऊन “New Farmer Registration” वर क्लिक करावे लागते.
पीएम किसान योजनेच्या समस्या आणि निराकरण
बऱ्याच शेतकऱ्यांना या योजनेच्या अंमलबजावणीत विविध समस्यांना सामोरे जावे लागते. काही सामान्य समस्या आणि त्यांचे निराकरण पुढीलप्रमाणे आहे:
- बँक खात्याशी संबंधित समस्या: काही शेतकऱ्यांना त्यांच्या बँक खात्यात पैसे जमा न होण्याच्या समस्येला सामोरे जावे लागते. अशा प्रकरणात, शेतकऱ्यांनी त्यांचे बँक खाते तपासून घ्यावे आणि त्यांच्या आधार कार्डशी ते लिंक आहे का हे पाहावे.
- नोंदणी संबंधित समस्या: काही शेतकऱ्यांना त्यांच्या अर्जाच्या स्थितीबद्दल माहिती मिळत नाही. अशा प्रकरणात, शेतकऱ्यांनी पीएम किसान पोर्टलवर जाऊन “Beneficiary Status” विभागात त्यांचा आधार नंबर किंवा बँक खाते क्रमांक वापरून त्यांच्या अर्जाची स्थिती तपासावी.
- हप्ते न मिळणे: काही शेतकऱ्यांना नियमित हप्ते मिळत नाहीत. अशा प्रकरणात, शेतकऱ्यांनी पीएम किसान हेल्पलाइन नंबर 155261 किंवा 1800115526 (टोल फ्री) किंवा 011-23381092 वर संपर्क साधावा.
- ई-मेल समस्या: शेतकरी pm [email protected]या ई-मेल आयडीवर देखील त्यांच्या समस्या पाठवू शकतात.
पीएम किसान योजनेचे सामाजिक-आर्थिक प्रभाव;
पंतप्रधान किसान सन्मान निधी योजनेने देशातील शेतकऱ्यांच्या जीवनात महत्त्वपूर्ण बदल घडवून आणले आहेत. या योजनेमुळे शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ झाली आहे आणि त्यांचे जीवनमान सुधारले आहे. वार्षिक 6,000 रुपये ही रक्कम जरी कमी वाटत असली, तरी ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांसाठी ही रक्कम त्यांच्या दैनंदिन गरजा भागवण्यासाठी आणि शेतीच्या निविष्ठा (बियाणे, खते, कीटकनाशके इत्यादी) खरेदी करण्यासाठी मोलाची ठरते.
या योजनेमुळे शेतकऱ्यांना सावकारांकडून कर्ज घेण्याची गरज कमी झाली आहे, ज्यामुळे त्यांना उच्च व्याज दराच्या कर्जापासून मुक्ती मिळाली आहे. यामुळे शेतकरी आत्महत्येच्या प्रमाणात देखील घट झाल्याचे दिसून येत आहे.
पीएम किसान योजनेचे भविष्य
पंतप्रधान किसान सन्मान निधी योजना ही एक अत्यंत यशस्वी योजना ठरली आहे. या योजनेमुळे लाखो शेतकऱ्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडून आला आहे. सरकार भविष्यात या योजनेचा विस्तार करून अधिकाधिक शेतकऱ्यांना त्याचा लाभ देण्याचा प्रयत्न करत आहे.
तज्ज्ञांच्या मते, या योजनेत पुढील बदल केले जाऊ शकतात:
- वित्तीय सहाय्याच्या रकमेत वाढ: सध्याची वार्षिक 6,000 रुपयांची रक्कम वाढवून शेतकऱ्यांना अधिक मदत केली जाऊ शकते.
- लाभार्थी क्षेत्राचा विस्तार: शेतमजूर आणि बटाई शेतकऱ्यांना देखील या योजनेत समाविष्ट करता येईल.
- विशेष लाभ: नैसर्गिक आपत्तींमुळे नुकसान झालेल्या शेतकऱ्यांना अतिरिक्त आर्थिक मदत दिली जाऊ शकते.
- कृषी प्रशिक्षण आणि तंत्रज्ञान: आर्थिक मदतीसोबतच शेतकऱ्यांना आधुनिक शेती पद्धती आणि तंत्रज्ञानाबद्दल प्रशिक्षण दिले जाऊ शकते.
पंतप्रधान किसान सन्मान निधी योजना ही भारतीय शेतकऱ्यांसाठी वरदान ठरली आहे. या योजनेमुळे शेतकऱ्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडून आला आहे. त्यांच्या उत्पन्नात वाढ, जीवनमानात सुधारणा, आणि सावकारांच्या कर्जापासून मुक्ती अशा अनेक फायद्यांचा लाभ शेतकऱ्यांना मिळाला आहे.
सरकारने या योजनेच्या अंमलबजावणीत काही सुधारणा केल्या आणि अधिक शेतकऱ्यांना या योजनेत सामावून घेतले, तर भारतीय शेती क्षेत्राचा विकास अधिक वेगाने होईल. पंतप्रधान किसान सन्मान निधी योजना ही भारतीय शेतकऱ्यांच्या कल्याणासाठी उचललेले एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे, ज्यामुळे भारतीय शेती क्षेत्र अधिक सक्षम आणि समृद्ध होण्यास मदत होईल.
