PM Kisan’s Scheme; भारतीय अर्थव्यवस्थेचा कणा असलेल्या शेतकऱ्यांच्या कल्याणासाठी केंद्र सरकारने फेब्रुवारी 2019 मध्ये पंतप्रधान किसान सन्मान निधी (PM-Kisan) ही महत्त्वाकांक्षी योजना सुरू केली. या योजनेचा मुख्य उद्देश लहान आणि सीमांत शेतकऱ्यांना आर्थिक सहाय्य देऊन त्यांच्या जीवनमानात सुधारणा घडवून आणणे हा आहे. सध्या या योजनेच्या 19 व्या हप्त्याची घोषणा होण्याची प्रतीक्षा लाखो शेतकरी करत आहेत.
PM-Kisan योजनेचे स्वरूप आणि वैशिष्ट्ये; अत्यंत व्यापक आहेत. या योजनेअंतर्गत, पात्र शेतकऱ्यांना दरवर्षी 6,000 रुपयांचे अनुदान दिले जाते. ही रक्कम तीन समान हप्त्यांमध्ये विभागली जाते, प्रत्येकी 2,000 रुपये, जी थेट लाभार्थ्यांच्या बँक खात्यात जमा केली जाते. या डायरेक्ट बेनिफिट ट्रान्सफर (DBT) पद्धतीमुळे मध्यस्थांची गरज संपुष्टात आली असून, योजनेची अंमलबजावणी अधिक पारदर्शक झाली आहे.
सध्या चर्चेत असलेला 19 वा हप्ता फेब्रुवारी 2025 मध्ये वितरित होण्याची शक्यता आहे. तथापि, याबाबत अद्याप कोणतीही अधिकृत घोषणा झालेली नाही. या योजनेच्या यशस्वी अंमलबजावणीसाठी सरकारने काही निकष निश्चित केले आहेत, ज्यामुळे योग्य लाभार्थ्यांपर्यंतच मदत पोहोचेल याची खात्री केली जाते.
पात्रता अनेक महत्त्वाचे मुद्दे; समाविष्ट आहेत. उदाहरणार्थ, जर शेतकरी कुटुंबातील कोणत्याही सदस्याने आयकर भरला असेल, तर त्या कुटुंबाला या योजनेचा लाभ मिळत नाही. येथे कुटुंब म्हणजे पती, पत्नी आणि अज्ञान मुले यांचा समावेश होतो. शेतीयोग्य जमीन नसलेल्या व्यक्तींना या योजनेपासून वंचित राहावे लागते. विशेष म्हणजे, जर शेतजमीन आजोबा, वडील किंवा कुटुंबातील इतर सदस्यांच्या नावावर असेल, तर त्या व्यक्तीला PM-Kisan योजनेचा लाभ घेता येत नाही.
पती-पत्नींच्या बाबतीत एक महत्त्वाचा निकष; .जर त्यांपैकी एकाने या योजनेचा लाभ घेतला असेल, तर दुसऱ्याला तो मिळू शकत नाही. सरकारी नोकरीत असलेले शेतकरी मालक, नोंदणीकृत व्यावसायिक जसे की डॉक्टर, अभियंते, वकील आणि चार्टर्ड अकाउंटंट यांनाही या योजनेपासून वगळण्यात आले आहे. तसेच, वार्षिक 10,000 रुपयांपेक्षा जास्त पेन्शन मिळणाऱ्या शेतकऱ्यांनाही या योजनेचा लाभ घेता येत नाही.
योजनेच्या पारदर्शकतेसाठी एक महत्त्वाचा पर्याय म्हणजे स्वेच्छा निवृत्तीची सुविधा. जर एखाद्या शेतकऱ्याला वाटत असेल की तो अयोग्यरित्या या योजनेचा लाभ घेत आहे, तर तो स्वेच्छेने या योजनेतून बाहेर पडू शकतो. यासाठी PM-Kisan वेबसाइटवर एक सोपी प्रक्रिया उपलब्ध करून देण्यात आली आहे.
स्वेच्छा निवृत्तीची प्रक्रिया; पाच सोप्या पायऱ्यांमध्ये पूर्ण होते. प्रथम, लाभार्थ्याने PM-Kisan वेबसाइटवर जाऊन ‘Voluntary Surrender of PM-Kisan Benefits’ या विभागात प्रवेश करावा. नंतर नोंदणी क्रमांक आणि कॅप्चा कोड टाकून OTP प्राप्त करावा. OTP टाकल्यानंतर आतापर्यंत मिळालेल्या सर्व हप्त्यांची माहिती समोर येईल. त्यानंतर ‘Do you Wish to Surrender your PM-Kisan Benefit?’ या प्रश्नाला ‘Yes’ असे उत्तर देऊन पुन्हा एकदा OTP टाकावा लागतो. या प्रक्रियेनंतर लाभार्थ्याच्या खात्यात पैसे जमा होणे थांबते.
PM-Kisan योजनेचे महत्त्व केवळ आर्थिक मदतीपुरते मर्यादित नाही. ही योजना शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेती खर्चासाठी आणि कुटुंबाच्या आवश्यक गरजा भागवण्यासाठी मदत करते. योजनेच्या माध्यमातून मिळणारी रक्कम शेतकऱ्यांना बियाणे, खते, कीटकनाशके यांसारख्या शेती निविष्ठा खरेदी करण्यास मदत करते. याशिवाय, या निधीचा वापर शेतकरी त्यांच्या मुलांच्या शिक्षणासाठी किंवा आरोग्य खर्चासाठीही करू शकतात.
सरकार या योजनेची अंमलबजावणी; अधिक कार्यक्षम आणि प्रभावी करण्यासाठी सातत्याने प्रयत्नशील आहे. डिजिटल तंत्रज्ञानाचा वापर करून लाभार्थ्यांची नोंदणी, सत्यापन आणि पैसे वितरण या सर्व प्रक्रिया सुलभ करण्यात आल्या आहेत. याशिवाय, योजनेच्या अंमलबजावणीवर देखरेख ठेवण्यासाठी एक सक्षम यंत्रणा उभारण्यात आली आहे.
पंतप्रधान किसान सन्मान निधी ही योजना भारतीय शेतीक्षेत्राच्या विकासात एक महत्त्वाचे पाऊल ठरली आहे. ही योजना शेतकऱ्यांना आर्थिक सुरक्षा प्रदान करण्याबरोबरच त्यांच्या सामाजिक-आर्थिक स्थितीत सुधारणा घडवून आणण्यास मदत करत आहे. योजनेची यशस्वी अंमलबजावणी आणि व्यापक प्रभाव लक्षात घेता, ही योजना भारतीय शेतीक्षेत्राच्या विकासात एक महत्त्वपूर्ण मैलाचा दगड ठरली आहे.
