RBI’s new guidelines; आधुनिक काळात डिजिटल बँकिंगचा वापर झपाट्याने वाढत आहे. या वाढत्या डिजिटल व्यवहारांसोबतच आर्थिक फसवणुकीच्या घटनांमध्येही लक्षणीय वाढ झालेली दिसून येत आहे. या पार्श्वभूमीवर भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (आरबीआय) बँकांसाठी अनेक महत्वपूर्ण मार्गदर्शक सूचना जारी केल्या आहेत. या नवीन नियमांचे मुख्य उद्दिष्ट ग्राहकांचे हित जपणे आणि त्यांना आर्थिक फसवणुकीपासून संरक्षण देणे हे आहे.
आरबीआयने जारी केलेल्या नवीन मार्गदर्शक सूचनांमध्ये सर्वात महत्वाची बाब म्हणजे बँकांसाठी फोन नंबर सिरीजचे नियमन. बँकांना आता ग्राहकांशी संवाद साधण्यासाठी विशिष्ट फोन नंबर सिरीजचा वापर करणे बंधनकारक करण्यात आले आहे. व्यवहारासंबंधित माहितीसाठी बँकांनी केवळ ‘१६००’ या सिरीजचे फोन नंबर वापरावेत, तर जाहिरात किंवा प्रमोशनल उद्देशाने केले जाणारे कॉल्स ‘१४०’ या सिरीजमधून करावेत, अशी स्पष्ट सूचना देण्यात आली आहे. या नियमामुळे ग्राहकांना कोणत्या प्रकारचा कॉल येत आहे हे सहज ओळखता येईल आणि फसवणूक टाळता येईल.
डिजिटल व्यवहारांच्या सुरक्षिततेसाठी आरबीआयने बँकांना ग्राहकांच्या डेटाबेसचे नियमित निरीक्षण करण्याचेही निर्देश दिले आहेत. यामध्ये विशेषतः अनावश्यक डेटा काढून टाकणे आणि ग्राहकांच्या मोबाईल नंबरची नियमित पडताळणी करणे या गोष्टींचा समावेश आहे. बँकांनी नोंदणीकृत मोबाईल नंबरची योग्य पडताळणी करून ते अपडेट करावेत आणि रद्द केलेल्या मोबाईल नंबरशी संलग्न असलेल्या खात्यांवर विशेष लक्ष ठेवावे, अशी सूचना करण्यात आली आहे. या उपाययोजनांमुळे खात्यांची फसवणूक होण्याची शक्यता कमी होईल.
आरबीआयने या सर्व सूचनांचे पालन करण्यासाठी ३१ मार्च २०२५ पर्यंतची मुदत दिली आहे. मध्यवर्ती बँकेच्या मते, डिजिटल व्यवहारांमुळे ग्राहकांना अनेक सुविधा मिळाल्या असल्या तरी त्याचबरोबर फसवणुकीच्या प्रकारांमध्येही वाढ झाली आहे. या पार्श्वभूमीवर नवीन नियम अत्यंत महत्वपूर्ण ठरणार आहेत.
नवीन मार्गदर्शक सूचनांमध्ये दुसरा महत्वाचा मुद्दा म्हणजे बँक खात्यांमध्ये नामांकित व्यक्तींची नोंदणी. आरबीआयने सर्व बँकांना विद्यमान आणि नवीन खाती तसेच लॉकर्समध्ये नामांकित व्यक्तींची नोंद करणे बंधनकारक केले आहे. सध्या मोठ्या संख्येने खात्यांमध्ये नामांकित व्यक्ती नसल्याचे निदर्शनास आले आहे. खातेधारकाच्या मृत्यूनंतर त्याच्या कुटुंबीयांना होणारा त्रास कमी व्हावा आणि विविध दाव्यांचे जलद निपटारा व्हावा, या उद्देशाने हा निर्णय घेण्यात आला आहे.
नामांकन प्रक्रिया; सुलभ करण्यासाठी बँकांना खाते उघडण्याच्या फॉर्ममध्ये आवश्यक ते बदल करण्याची मुभा देण्यात आली आहे. याशिवाय बँका आणि नॉन-बँकिंग फायनान्शियल कंपन्यांनी (एनबीएफसी) खात्यांमध्ये नामांकित व्यक्तींची संख्या वाढवण्यासाठी विशेष मोहिमा राबवाव्यात, असेही निर्देश देण्यात आले आहेत.
या सर्व नियमांची अंमलबजावणी केल्यास बँकिंग क्षेत्रात अनेक सकारात्मक बदल होतील. ग्राहकांना आर्थिक व्यवहार अधिक सुरक्षित वाटतील आणि फसवणुकीच्या घटना कमी होण्यास मदत होईल. विशेषतः फोन नंबर सिरीजचे नियमन हा एक महत्वपूर्ण निर्णय आहे, कारण यामुळे ग्राहकांना कॉलचा उद्देश लगेच समजू शकेल. तसेच नामांकन प्रक्रिया बंधनकारक केल्यामुळे खातेधारकाच्या मृत्यूनंतर त्याच्या वारसांना होणारा त्रास कमी होईल.
आरबीआयच्या या नवीन मार्गदर्शक सूचना हा डिजिटल बँकिंग क्षेत्रातील एक महत्वपूर्ण टप्पा मानला जात आहे. या नियमांमुळे एकीकडे ग्राहकांचे हित जपले जाईल तर दुसरीकडे बँकिंग व्यवस्था अधिक पारदर्शक आणि सुरक्षित होईल. बँकांनी या सूचनांची काटेकोर अंमलबजावणी केल्यास भारतीय बँकिंग क्षेत्र अधिक मजबूत होण्यास मदत होईल.
असे म्हणता येईल की, आरबीआयने जारी केलेल्या नवीन मार्गदर्शक सूचना या काळाची गरज आहेत. डिजिटल व्यवहारांच्या वाढत्या प्रमाणाबरोबर सुरक्षितता आणि पारदर्शकता या गोष्टी अत्यंत महत्वाच्या झाल्या आहेत. या नवीन नियमांमुळे ग्राहकांचा बँकिंग व्यवस्थेवरील विश्वास वाढेल आणि डिजिटल बँकिंगला अधिक बळकटी मिळेल. बँकांनी या सूचनांचे काटेकोरपणे पालन करून ग्राहक सेवा अधिक सुरक्षित आणि विश्वासार्ह बनवण्याचा प्रयत्न करावा, जेणेकरून भारतीय बँकिंग क्षेत्राची प्रगती अव्याहत राहील.
