UPI Payment; आधुनिक डिजिटल युगात भारतातील आर्थिक व्यवहारांचे स्वरूप झपाट्याने बदलत आहे. युनिफाइड पेमेंट्स इंटरफेस (यूपीआय) ही डिजिटल पेमेंट सिस्टीम भारतीयांच्या दैनंदिन जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनली आहे. मात्र या सुविधेच्या वाढत्या वापरासोबतच सायबर गुन्हेगारीच्या घटनांमध्येही लक्षणीय वाढ होत आहे. देशातील सर्वात मोठी सार्वजनिक क्षेत्रातील बँक, स्टेट बँक ऑफ इंडिया (एसबीआय) ने अलीकडेच या संदर्भात महत्त्वपूर्ण इशारा दिला आहे.
यूपीआय व्यवहारांची वाढती लोकप्रियता आणि व्याप्ती भारतात दररोज लाखो यूपीआय व्यवहार होत असून, त्यातून कोट्यवधी रुपयांची उलाढाल होते. छोट्या दुकानदारांपासून ते मोठ्या व्यावसायिकांपर्यंत अनेकजण आता यूपीआयचा वापर करत आहेत. या डिजिटल पेमेंट सिस्टीमने पैशांची देवाणघेवाण अधिक सुलभ आणि जलद केली आहे. मात्र या सुविधेचा गैरफायदा घेत सायबर गुन्हेगार नवनवीन पद्धतींनी सामान्य नागरिकांची फसवणूक करत आहेत.
सायबर गुन्हेगारांच्या नव्या युक्त्या सायबर गुन्हेगार आता अत्यंत सुधारित आणि बारकाईने योजलेल्या पद्धतींचा वापर करत आहेत. त्यांची एक प्रमुख पद्धत म्हणजे बनावट यूपीआय अॅप्सचा वापर. अॅप स्टोअरवर अशी अनेक बनावट अॅप्स उपलब्ध आहेत, जी अगदी मूळ यूपीआय अॅप्सप्रमाणेच दिसतात. या अॅप्सच्या माध्यमातून गुन्हेगार व्यक्तीच्या मोबाईल नंबरवर ट्रान्झॅक्शन करतात आणि त्याचा स्क्रीनशॉट घेतात.
फसवणुकीची पद्धत गुन्हेगारांची कार्यपद्धती अत्यंत शिस्तबद्ध असते. ते प्रथम बनावट अॅपद्वारे ट्रान्झॅक्शनचा स्क्रीनशॉट तयार करतात. त्यानंतर ते व्यक्तीच्या बँकेच्या नावाने बनावट मेसेज पाठवतात, ज्यात खात्यात पैसे जमा झाल्याची खोटी माहिती दिलेली असते. यानंतर ते व्यक्तीला फोन करून सांगतात की त्यांनी चुकून त्या व्यक्तीच्या खात्यात पैसे पाठवले आहेत आणि ते त्वरित परत हवे आहेत.
एसबीआयचा महत्त्वपूर्ण इशारा या वाढत्या धोक्याच्या पार्श्वभूमीवर एसबीआयने आपल्या ग्राहकांना विशेष सूचना दिल्या आहेत. बँकेने टेक्स्ट मेसेजद्वारे ग्राहकांना सावध केले आहे की अनपेक्षित डिपॉझिटनंतर त्वरित परताव्याच्या विनंतीपासून सावध राहावे. कोणत्याही प्रकारची पडताळणी न करता यूपीआय रिक्वेस्ट स्वीकारू नये, असे स्पष्ट आवाहन बँकेने केले आहे.
सावधगिरीचे उपाय जर कोणी अशा प्रकारच्या फसवणुकीचा प्रयत्न केला तर घाबरून न जाता काही महत्त्वाचे उपाय करणे आवश्यक आहे:
१. सर्वप्रथम शांत राहा आणि घाईघाईने कोणताही निर्णय घेऊ नका. २. आपल्या बँक खात्याची तपासणी करा आणि खरोखर पैसे जमा झाले आहेत का याची खात्री करा. ३. जर खात्यात पैसे जमा झालेले नसतील तर तात्काळ सायबर क्राइम हेल्पलाईनवर संपर्क साधा. ४. कोणत्याही अनोळखी व्यक्तीला आपले बँकिंग तपशील किंवा ओटीपी देऊ नका. ५. फक्त अधिकृत यूपीआय अॅप्सचाच वापर करा.
भविष्यातील आव्हाने आणि उपाययोजना डिजिटल व्यवहारांच्या वाढत्या प्रमाणासोबत सायबर गुन्हेगारीची आव्हानेही वाढत जाणार आहेत. यासाठी व्यक्तिगत सावधगिरीसोबतच संस्थात्मक पातळीवरही मजबूत उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. बँका आणि वित्तीय संस्थांनी ग्राहकांमध्ये जागरूकता वाढवणे, सुरक्षा यंत्रणा अधिक मजबूत करणे आणि नियमित प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करणे गरजेचे आहे.
शिक्षण आणि जागरूकतेचे महत्त्व डिजिटल साक्षरता आणि सायबर सुरक्षेबद्दल जागरूकता ही काळाची गरज बनली आहे. प्रत्येक व्यक्तीने डिजिटल व्यवहारांमधील धोके समजून घेणे आणि त्यानुसार सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे. शाळा-महाविद्यालयांमध्ये डिजिटल सुरक्षेबद्दल शिक्षण देणे, कार्यशाळा आयोजित करणे आणि प्रात्यक्षिके दाखवणे महत्त्वाचे आहे.
यूपीआय ही भारतातील डिजिटल क्रांतीचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. मात्र या तंत्रज्ञानाचा वापर करताना सतर्कता बाळगणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. सायबर गुन्हेगारांच्या नवनवीन युक्त्यांपासून स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी नियमित सावधगिरी आणि जागरूकता आवश्यक आहे. एसबीआयसारख्या मोठ्या बँकांनी दिलेल्या सूचनांचे काटेकोर पालन करणे, संशयास्पद व्यवहारांपासून दूर राहणे आणि कोणत्याही संकटकाळात योग्य त्या प्राधिकरणांशी संपर्क साधणे हे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे. यातूनच आपण सुरक्षित डिजिटल भारताच्या दिशेने वाटचाल करू शकू
